İnsanlık tarih boyunca mevsimlerin değişimini, yılın akışını belirleyen ay isimlerine mistik anlamlar yüklenmiştir. Bu isimlerin birçoğu Antik çağlardan modern döneme, dilin ve kültürün evrimiyle birlikte şekillenen bir mirası barındırır. Bu bölümde, ay isimlerinin kökenine ve bu isimlerin ardında yatan zengin kültürel ve mitolojik hikayelere bir göz atalım.

Türkçe Ay İsimlerinin Mistik Kökenleri

Osmanlı İmparatorluğu, Rumi takvimde Hicri takvimin aylarını kullanmaya devam ederken, 1579 yılından itibaren bu aylar Güneş yılına göre ayarlanmıştı. 20 Temmuz 1677’den itibaren mali kayıtların tutulmasında Rumi takvim kullanılmaya başlandı. Aslında Rumi takvim, Hicri takvimin Güneş yılına uyarlanmış bir biçimidir ve Osmanlı’nın idari işleri, mali kayıtları ve sivil düzenlemelerinde kullanılmak üzere geliştirilmiştir. Rumi yıl, Hicri yıldan 11 gün daha uzun olduğu için her 33 yılda bir takvimler arasında bir yıllık fark oluşurdu. 1676 yılında bu fazlalık yıllara “siviş yılı” adı verildi ve bu yıllar takvimden çıkarılarak hazineden ödeme yapılmazdı. Ancak bu uygulama 1871 yılında sona erdi ve Rumi takvim tam anlamıyla kullanılmaya başlandı. 1 Mart 1917 yılında, Rumi takvim 13 gün geriye alındı ve Gregoryen takvime geçiş yapıldı.

Cumhuriyetin kuruluşundan sonra ise dört önemli karar alındı. 1 Aralık 1925 yılında takvimin başlangıcı miladi takvime göre düzenlendi. 1935 yılında hafta tatili Pazar günü oldu. 1945 yılında ise, Teşrinievvel (Ekim), Teşrinisani (Kasım), Kânunuevvel (Aralık) ve Kânunusani (Ocak) olarak değiştirildi. Diğer ay isimleri Rumi takvimdeki şekliyle bırakılmıştır. 1983 yılında mali yıl ile takvim yılı birleştirildi.

• “Şubat” kelimesi, Arapça “şubāṭ”tan gelir ve daha da derinlere, Aramice/Süryanice “şəbāṭ”a uzanır. Bu kelime, “yıkma” anlamına gelir ve doğanın bu ayda gösterdiği yıkıcı güçle ve ardından gelen yenilenmeyle ilişkilendirilir. Şubat, kışın en sert yüzünü gösterirken, aynı zamanda baharın müjdecisi olarak da kabul edilir.
• Mart ayı, adını Roma’nın savaş tanrısı Mars’tan alır. Bu dönem, Roma takviminde yeni yılın başlangıcı olarak kabul edilir ve Mars hem savaşın hem de yeniden doğuşun simgesi olarak görülür. Mart, doğanın uyanışı ve toplulukların yeniden canlanışıyla özdeşleşir.
• “Nisan”, Sümerce “nisag” ve Akatça “nisannu” kelimelerinden türetilmiştir. Bu kelimeler, yılın ilk ayı ve taze mahsul gibi anlamlar taşır, ilkbaharın bereketini ve doğanın canlanışını simgeler.
• Maia Roma mitolojisinde bereket ve büyümenin tanrıçasıdır, ve bu ay onun şerefine kutlamalarla doludur. Mayıs, doğanın tam anlamıyla uyanışının ve toprağın sunduğu hediyelerin kutlandığı zamandır.
• “Haziran” kelimesi, Arapça “ḥazīrān”dan gelir ve kökeni Aramice/Süryanice “ḥzīrā”, yani “domuz, yaban domuzu”na dayanır. Bu bağlantı, antik dönemlerde av ve doğanın bolluğu ile ilişkilendirilir. Haziran, yılın bu döneminde avın ve toprağın bereketinin simgesi olarak kabul edilir.
• “Temmuz”, Sümerce “Dumu-zi” ve Akatça “Duˀzu”ya dayanan bir kökten gelir. Bu isim, Mezopotamya’daki tanrı ve Ay kültleriyle bağlantılıdır.
• “Ağustos”, Roma İmparatoru Augustus’un adını taşır. Bu ay, imparatorun zaferleri ve Roma’nın büyüklüğü ile özdeşleşir.
• “Eylül”, Akatça “elūnu” veya “elūlu” kelimesinden türetilmiştir ve hasat festivalini ifade eder. Bu ay, yılın emeğinin toplanıp kutlandığı, bereketin ve bolluğun simgesi olarak kabul edilir.

İslam Takviminde Zamanın Kutsal Döngüsü

Müslümanların kullandığı Hicri takvim, Ay’ın döngülerine dayanır ve İslam dininin en önemli ritüellerini ve bayramlarını belirler. Bu takvim, zamana dini bir boyut kazandırır ve her ay, kendine has anlamlar ve önemler taşır. İslam inancını benimsemiş toplumlarda ilk zamanlarda tarım faaliyetlerini düzenlemek için, bazı sembolik ifadelerle Güneş takviminin takibi yapılsa da Hicri takvim esas alınmıştır. Sonraki zamanlarda günlük hayatı ve ticareti düzenlemek için batı takvim sistemleri kullanılmıştır. Dini günlerin seçiminde özellikle yeniaydan 2 gün sonra gökyüzünde görülen hilal fazı İslami gelenekte kutsal günlerin seçiminde önemlidir. Hilal bu nedenle de İslam inancının önemli bir sembolüdür.

Bu kutsal döngü içinde yer alan ayların derin anlamları ve İslam tarihindeki önemli günler:

Muharrem: Yeni Başlangıçlar ve Yas

Muharrem, İslam takviminin ilk ayıdır ve “yasak” veya “kutsal” anlamına gelen bir kelimeyle adlandırılmıştır. Bu ay, Hz. Muhammed’in torunu Hüseyin ibn Ali’nin Kerbela Savaşı’nda şehit edilmesiyle anılır. Muharrem ayı, özellikle Aşura günü ile Müslümanlar için derin manevi bir öneme sahiptir.

Safer: Göç ve Arayış

Safer, “boş” veya “boşluk” anlamlarına gelir ve Arap kabilelerinin bu dönemde hayvanlarını otlatmak ve su aramak üzere göç etmelerini simgeler. Bu ay, belirsizlikler ve değişimlerle dolu bir zaman dilimini temsil eder.

Baharın Müjdecileri

Rabi al-Awwal, “bahar” anlamına gelir ve İslam peygamberi Hz. Muhammed’in doğum ayı olarak bilinir. Bu ay, sevgi, barış ve umudun yeniden doğuşunu simgeler. Rabi al-Thani, adından da anlaşılacağı gibi “ikinci bahar” ayıdır ve bu dönemde de maneviyatın güçlenmesine vurgu yapılır.

Jumada al-Awwal ve Jumada al-Thani: Kurak Zamanlar

Jumada ayları, “kuru” veya “kavrulmuş” anlamlarına gelir ve bu dönemde genellikle hüküm süren kuru koşulları ifade eder. Bu aylar, fiziksel ve manevi arınmayı ve güçlenmeyi temsil eder.

Recep: Saygı ve Onurun Ayı

Recep, “saygı” veya “onur” anlamına gelir ve Müslümanlar için bir başka kutsal aydır. Bu ay, manevi hazırlık ve ibadetle geçer, özellikle de Mirac Kandili bu ay içerisinde kutlanır.

Şaban: Arınma ve Hazırlık

Şaban, “ayırmak” ya da “dağıtmak” anlamına gelir ve bu ay, Ramazan’ın müjdecisi olarak kabul edilir. Müslümanlar bu ayda, Ramazan’a hazırlık olarak oruç tutar ve manevi arınmaya odaklanır.

Ramazan: Oruç, Sabır ve Dayanışma

Ramazan, Müslümanlar için en kutsal aydır ve “kavurucu sıcak” anlamına gelir. Bu ay boyunca tutulan oruç, sabrın, dayanışmanın ve manevi arınmanın simgesidir.

Şevval: Bayram ve Sevinç

Şevval, Ramazan ayını takip eder ve “yükseltmek” veya “kaldırmak” anlamlarına gelir. Bu ayın başında kutlanan Ramazan Bayramı, oruç tutmanın sona erdiği ve sevincin paylaşıldığı bir dönemdir.

Zilkade ve Zilhicce: Hac ve Fedakârlık

Zilkade, “efendi” veya “sahip” anlamına gelir ve dini bağlılıkla geçen bir aydır. Zilhicce, Hac ayıdır ve “hac” kelimesinden türetilmiştir. Bu ay içerisinde yer alan Kurban Bayramı, İslam’ın önemli bayramlarından biridir ve Hz. İbrahim’in fedakarlığını anar.

Hicri takvim, sadece zamanı ölçmekle kalmaz, aynı zamanda Müslümanların yaşamındaki dini ritüelleri ve bayramları belirler. Her ay, kendi içinde bir hikâye barındırır ve Müslümanlar için manevi bir yolculuğa dönüşür.

Diğer Dini Takvimler

Hindu Takvimi

Hindu Takvimi: Ayın hareketlerine dayanan bir ay takvimidir ve dini festivaller, törenler ve diğer önemli olayların tarihlerini belirlemek için kullanılır. Takvim 12 aydan oluşur ve her ay genellikle 29 veya 30 gün sürer. Hindu takvimi iki ana sistemde kullanılır:

Vikrama Takvimi: Dünya’nın güneş etrafındaki bir turunu tamamlaması için geçen süre olan Güneş yılına dayanır ve özellikle kuzey Hindistan’da kullanılır.

Shaka Takvimi: Ayın dünya etrafındaki bir turunu tamamlaması için geçen süre olan ay yılına dayanır ve güney Hindistan ve Nepal gibi bölgelerde kullanılır.

Hindu takvimi aynı zamanda Adhika Masa olarak bilinen ve güneş yılı ile uyumlu tutmak için her 2 veya 3 yılda bir eklenen bir artık ay sistemini içerir. Bu artık ay Şubat ve Mart ayları arasına eklenir.

Her ayın Hindu takviminde kendi önemi vardır. Örneğin, Chaitra ayı Hindu takviminin ilk ayıdır ve Vaisakhi festivali ile yeni yılın başlangıcını işaret eder. Kartika ayı, Diwali festivali ile iyiliğin zaferini kutlar. Magha ayı, Makar Sankranti festivali ile hasat mevsiminin başlangıcını işaret eder ve Phalguna ayı, renkli tozların atıldığı Holi festivali ile baharın gelişini kutlar.

Yahudi Takvimi

Yahudi takvimi, ay-güneş sistemi üzerine kuruludur ve hem aylar hem de yıllar dikkate alınarak hesaplanır. Her yıl 12 veya 13 ay içerir ve her ay yeni ay ile başlar. Yahudi takviminde ayların uzunluğu 29 veya 30 gün olabilir. Nisan, İyar, Sivan, Tammuz, Av, Elul, Tişrei, Şeşvan, Kislev, Tevet, Şevat ve Adar (veya artık yıllarda Adar 1 ve Adar 2) olmak üzere 12 veya 13 ay bulunur.

Yahudi takvimindeki ayların isimleri İbranice kökenlidir ve Yahudi tarihi ve gelenekleri ile ilgilidir. Örneğin, Nisan ayı, İsrailoğullarının Mısır’dan çıkışını kutladıkları Fısıh Bayramı’na atıfta bulunarak “başlangıç” veya “ilk” anlamına gelir. Tişrei ayı ise Roş Aşana (Yeni Yıl), Yom Kipur (Kefaret Günü) ve Sukot (Çardak Bayramı) gibi önemli Yahudi bayramlarının gerçekleştiği aydır.

Yahudi takvimi Yahudi bayramlarını ve dini kutlamalarını belirler. Bu takvimler, ilgili inançlar ve kültürel gelenekler için vazgeçilmez bir rol oynar.

Çin Takvimi

Çin’de Batılı takvim sayısal değerler olarak iş hayatında kullanılsa da halk arasında geleneksel takvime göre bir yaşam sürülür.

Çin takvimi -her biri 29 veya 30 gün süren artık ay hariç- 12 aydan oluşur. Aylar geleneksel Çin tarım geleneklerine dayanmaktadır ve her biri kendine özgü bir isme sahiptir. Ayrıca, her ay bir Çin zodyak burcuna atfedilir ve her gün de aynı zodyak burcu ile ilişkilendirilir.

Çin zodyakları, doğum ayı yerine doğum yılına dayalıdır ve 12 hayvanı içerir: Fare, Öküz, Kaplan, Tavşan, Ejderha, Yılan, At, Koyun, Maymun, Horoz, Köpek ve Domuz. Her hayvanın kişilik ve kader üzerinde belirli etkileri olduğuna inanılır. Bu hayvanların yarısı Yin, yarısı Yang özellikler taşırlar.

Çin takvimi, ay ve güneşin döngülerine ek olarak Beş Element (metal, su, ağaç, ateş ve toprak) ve 12 Çin zodyak hayvanının temsil ettiği 12 aydan oluşur. Takvim, her iki veya üç yılda bir eklenen bir artık ay ile güneş yılı ile uyumlu hale getirilir.

Çin takvimi, Çin’deki en önemli tatillerden biri olan Çin Yeni Yılı gibi festivallerin yanı sıra, Sonbahar Ortası Festivali ve Dragon Boat Festivali gibi diğer önemli tarihleri belirlemek için kullanılır. Ayrıca geleneksel Çin tıbbında tedavilerin ve tarımın en uygun zamanlarını belirlemek için kullanılır.